Họ Hà là dòng học đầu tiên đến khai phá đất đai, thiết lập nên làng Hà Xá. Tháng 8/1939, Tỉnh ủy Quảng Trị họp và ra Nghị quyết chuyển hướng hoạt động của Đảng và các đoàn thể nhân dân rút vào hoạt động bí mật; chuyển cơ quan Tỉnh ủy từ Long Hưng, xã Hải Phú, huyện Hải Lăng ra Hà Xá, xã Triệu Ái, huyện Triệu Phong.

Tỉnh ủy chọn nhà thờ họ Hà, làng Hà Xá làm địa điểm liên lạc và là nơi hoạt động phát triển lực lượng cách mạng, chuẩn bị tiến hành cuộc tổng khởi nghĩa giành chính quyền. Cũng trong thời gian này, sau khi ra khỏi nhà tù Buôn Mê Thuột, đồng chí Trần Hữu Dực được Tỉnh ủy phân công về hoạt động ở vùng Tân Phổ, Hà Xá, Vĩnh Phước.

Trong thời gian từ 1939 -1940, nhà thờ họ Hà là nơi đặt trạm liên lạc bí mật giữa Tỉnh ủy với các chi bộ Đảng ở khu vực phía Bắc Triệu Phong, nhà thờ họ Hà cũng là nơi dừng chân hoạt động cách mạng của các đồng chí trong Tỉnh ủy Quảng Trị như đồng chí Trần Hữu Dực, Lê Chương, Trương Hoàng, Trần Xuân Miên, Nguyễn Hoạch để chỉ đạo phong trào đấu tranh trên địa bàn.

Tháng 8/1945, thực hiện chỉ đạo của Tỉnh ủy Quảng Trị và Phủ ủy Triệu Phong, lực lượng khởi nghĩa của các làng trên địa bàn Triệu Ái tập hợp tại ngã ba Hà Xá, thuộc tổng An Đôn đã tuần hành rầm rộ theo Quốc lộ 1A kéo vào giành chính quyền, tổng khởi nghĩa cách mạng tháng 8 tại thị xã tỉnh lỵ Quảng Trị.

Với những đóng góp quan trọng của địa điểm nhà thờ họ Hà trong thời kỳ tiền khởi nghĩa cách mạng tháng 8/1945, ngày 19/1/2023, UBND tỉnh có quyết định 138/QĐ-UBND về việc việc xếp hạng di tích “Nhà thờ họ Hà” thôn Hà Xá, xã Triệu Ái là di tích cấp tỉnh. Đây là di tích thứ 6 trên địa bàn xã Triệu Ái được xếp hạng, trong đó có 1 di tích quốc gia và 5 di tích cấp tỉnh.

Trải qua biến cố thăng trầm của lịch sử, của chiến tranh, của thiên tai, nhà thờ họ Hà bị xuống cấp, hư hỏng. Cuối năm 2022, nhà thờ họ Hà được khởi công xây dựng mới và đến nay đã hoàn thành. Đây là nơi tôn nghiêm để con cháu họ Hà tri ân tổ tiên, đồng thời là địa chỉ đỏ để giáo dục truyền thống yêu nước cho thế hệ hôm nay và mai sau.

Nhân dịp này, UBND xã Triệu Ái và Ban điều hành nhà thờ họ Hà đã trao 6 suất quà cho gia đình chính sách và 20 suất quà cho gia đình thuộc diện hộ nghèo, cận nghèo, gia đình có hoàn cảnh khó khăn.

                                                                          Cảnh Thu - Hữu Thái